دریای اندیشه

نتایج یک مطالعه نشان داد که هر اندازه رویارویی با خبرهای دروغ بیشتر شود، آن خبرها بیشتر باور می‌شوند و خبرهایی که آشناسازی شده‌اند، بیشتر از خبرهای تازه باور می‌شوند.

تقریبا همه رسانه‌ها تلاش دارند با ارائه اطلاعات کاملا نادرست یا اطلاعات درست، ولی دستکاری شده، ذهن مردم را به سوی موضوع موردنظر خود بکشانند. این اطلاعات نادرست با هدف فریب مردم و بیشتر در رسانه‌های فضای مجازی منتشر می‌شود تا عده‌ای به هدف‌های سیاسی یا اقتصادی خود برسند. 

باورهای نادرست به‌ویژه درباره موضوع‌های کلیدی، آسیب‌های فراوانی برای فرد و جامعه دارد. بررسی دلایل شکل‌گیری باورها اهمیت زیادی دارد. چرا که اگر مردم یک جامعه نتوانند خبر واقعی را از خبر دروغ تشخیص دهند، جامعه به تدریج از عقلانیت دور می‌شود. 

به همین منظور ابراهیم احدی، استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد بویین زهرا در پژوهشی تاثیر آشنایی را در باور کردن خبرهای دروغ فضای مجازی بررسی کرد. 

برای انجام این پژوهش، ۵۰ هزار پیامک به مشترکان همراه اول و ایرانسل ساکن شهر تهران فرستاده شد که در آن ضمن درج لینک پرسش‌نامه اینترنتی، از گیرندگان پیامک درخواست شده بود: «با تکمیل این پرسش‌نامه که تنها بیست دقیقه وقت شما را می‌گیرد، ضمن کمک به پیشرفت روان‌شناسی، در قرعه‌کشی یک تبلت شرکت کنید». 

دو هزار و ۲۶ نفر به این پرسش‌نامه پاسخ دادند که از این میان ۵۰۴ نفر سن زیر ۱۸ سال داشتند، ۵۷ نفر دست‌کم یکی از پرسش‌ها را پاسخ نداده‌بودند و ۱۰ نفر گزارش دادند که درستی پاسخ‌ها را از اینترنت بررسی کردند. به همین خاطر این ۵۷۱ نفر از روند پژوهش حذف شده و بنابراین هزار و ۴۵۵ نفر در پژوهش شرکت کردند. 

در این پرسش‌نامه ۲۴ سرخط خبری دروغین مورد پرسش قرار گرفته بود. این خبرها با دست‌کاری در خبرهای منتشرشده در اردیبهشت و خرداد سال ۱۳۹۸ (بازه زمانی انجام مطالعه) انتخاب شده بودند.

از آن‌جا که مردم در فضای مجازی به طور معمول تنها سرخط خبرها را می‌خوانند، در این پژوهش نیز از سرخط خبرها استفاده شد. همچنین تنها خبرهای بد در پرسش‌نامه قرار گرفت؛ چرا که تجربه نشان می‌دهد که در کشور ما مردم بیشتر از خبرهای بد تاثیر می‌گیرند. 

در این پژوهش سوالاتی در خصوص سن، جنسیت، تحصیلات و گرایش سیاسی شرکت‌کننده‌ها نیز پرسیده شد. همچنین از آن‌ها پرسیده شد که آیا سرخط‌های مطرح‌شده را با دیگران به اشتراک می‌گذارند یا خیر؟ این پژوهش در سه مرحله آشناسازی، ارزیابی و پیگیری (۱۰ روز بعد از ارزیابی) انجام شد و از شرکت‌کنندگان خواسته شد آشنا بودن و صحت هر خبر را نمره‌گذاری کنند.

در نهایت از آن‌ها پرسیده شد برای بررسی صحت اخبار از جست‌وجوی اینترنتی استفاده کرده‌اند یا خیر. همچنین به افراد گفته شده که همه خبرها دروغ بود و هدف این نظرسنجی پژوهش درباره زودباوری مردم است. 

میانگین سن شرکت‌کنندگان در این مطالعه حدود ۲۷ سال بود و در بازه سنی ۱۸ تا ۳۹ سال قرار داشتند. ۶۳۱ نفر از آن‌ها مرد بودند و بیشتر شرکت‌کنندگان تحصیلات کارشناسی داشتند. از بین این افراد ۲۹۱ نفر اصول‌گرا، ۷۲۲ نفر بی‌طرف و ۴۴۲ نفر اصلاح‌طلب بودند. یافته‌های این پژوهش نشان داد که تنها یک‌بار رویارویی پیشین با خبرهای دروغین باعث می‌شود که این خبرها در نظر افراد حقیقت (حقیقت خیالی) به نظر برسند و خبرهای آشناسازی شده، بیشتر از خبرهای تازه باور می‌شوند. هر اندازه رویارویی پیشین با خبرهای دروغ بیشتر شود، آن خبرها بیشتر باور می‌شوند. پژوهشگران در خصوص دلیل بروز چنین رفتاری می‌گویند که انسان‌ها برای داوری درباره درستی یا نادرستی گزاره‌ها، به دنبال آسان‌ترین راه هستند و چیزی را که راحت می‌فهمند، راحت باور می‌کنند و آشنایی قبلی به راحت فهمیدن آن‌ها کمک می‌کند.  همچنین مشخص شد که رویارویی پیشین یا آشنایی با خبر حتی می‌تواند راست‌پنداری خبرهای دروغ عجیب و غریب را نیز افزایش دهد. دروغ بودن خبرهای عجیب و غریب را با اندکی اندیشیدن و بهره گرفتن از دانش و منطق می‌توان مشخص کرد. این مطالعه نشان داد که دانش و منطق به سختی می‌توانند جلوی اثر حقیقت خیالی را بگیرد. در انجام این مطالعه محدودیت‌هایی نیز وجود داشت. یکی از محدودیت‌ها این بود که تنها تاثیر متغیر آشنایی پیشین با خبر را مورد بررسی قرار داده بود. در حالی که متغیرهای دیگری مثل سواد رسانه‌ای مخاطبان، شدت دروغ بودن خبر، موافق یا مخالف بودن با آن و گرایش سیاسی مخاطبان در باور کردن خبر تاثیر دارند.  نتایج این مطالعه به صورت مقاله علمی پژوهشی با عنوان «نقش اثر حقیقت خیالی در باورپذیری خبرهای دروغین فضای مجازی» در آخرین شماره (پاییز ۱۳۹۸) فصل‌نامه «مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران» دانشگاه تهران منتشر شده است.