دریای اندیشه

همزمان با پنجمین سالگرد تایید برجام از سوی رهبر معظم انقلاب و همزمانی آن با رفع محدودیت‌های تسلیحاتی علیه ایران، می‌توان با تحلیل بسترهای شکل گیری این توافق و وضعیت آن پس از خروج آمریکا مشی منصفانه و منطقی رهبر معظم انقلاب را سرمشق تحلیل‌ها و توییت‌ها قرار داد.

پنج سال پیش در چنین روزی، رهبر معظم انقلاب اجرای مصوبه شورای عالی امنیت ملی درباره توافق هسته ای را با انضمام رهنمودهایی مورد تایید قرار دادند. پس از این تایید، اجرای تعهدات ایران در این سند بین المللی به صورت رسمی آغاز شد و بر اساس تایید سازمان‌های بین المللی چون آژانس بین المللی انرژی اتمی و نیز دیگر طرف‌ها، تا زمان نقض توافق از سوی آمریکا؛ ایران به تعهدات خود پایبند بود. پس از خروج یکجانبه «دونالد ترامپ» رییس جمهوری این کشور از این توافق، ایران هم در راستای حفظ منافع خود و البته در قالب بندهای موجود در همین سند؛ تعهدات هسته‌ای خود را در پنج مرحله مشخص کاهش داد. فرآیند رسیدن به برجام، رهنمودهای رهبر انقلاب به منظور حفظ منافع ملی حاصل از این توافق و نیز شرایط کنونی آن نیازمند مروری هرچند کوتاه برای نشان دادن راهی است که طی هفت سال گذشته دستگاه دیپلماسی آن را به سختی پیمود.

پروسه طی شده مذاکرات تا توافق

دولت تدبیر و امید از همان روزهای ابتدای شروع به کار خود با هدف لغو تحریم‌های شدید جامعه جهانی به ویژه خارج ساختن ایران از زیر فصل هفتم منشور سازمان ملل، با تصمیم ارکان عالی نظام گفت و گوهایی را ابتدا با کشورهای اروپایی، چین، روسیه و سپس ایالات متحده آمریکا آغاز کرد. پس از چندین ماه مذاکرات فشرده، سراجام برنامه جامع اقدام مشترک  (برجام) یا توافقنامه هسته‌ای ایران در ۲۳ تیرماه ۱۳۹۴ برابر با ۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵ در شهر وین اتریش بین جمهوری اسلامی ایران و گروه۱+۵(شامل دولت‌های چین، فرانسه، آلمان، روسیه، بریتانیا و آمریکا با مشارکت نماینده عالی اتحادیه اروپایی در امور خارجی و سیاست امنیتی) امضا شد. به فاصله یک هفته پس از امضای این توافق یعنی ۲۹ تیر ۱۳۹۴ قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد در نشست ۷۴۸۸ این شورا، تایید شد و به عنوان ضمیمه A به قطعنامه مذکور پیوست شد. به این ترتیب ایران نخستین کشوری در جهان بود که بدون درگیری و جنگ از تهدید صلح جهانی خارج شد و این توافق به یکی از مهم‌ترین دستاوردهای دیپلماسی در جهان تبدیل شد.

برجام ۲۱ مهر ۱۳۹۴ براساس «قانون اقدام متناسب و متقابل دولت جمهوری اسلامی ایران در اجرای برجام» به تصویب مجلس رسید و از تاریخ ۲۶ مهر ماه ۱۳۹۴ اجرایی شد. رهبر معظم انقلاب هم در تاریخ ۲۹ مهر ۱۳۹۴ در پاسخ به نامه حجت الاسلام «حسن روحانی» رییس جمهوری،  با اشاره به بررسی‌های دقیق و مسوولانه برجام در مجلس شورای اسلامی و شورایعالی امنیت ملی و عبور این توافقنامه از مجاری قانونی، در خصوص رعایت و حفظ منافع ملی و مصالح عالیه کشور دستوراتی را صادر و با بر شمردن الزامات نُه گانه در اجرای برجام، مصوبه جلسه ۶۳۴ مورخ ۱۹/ ۰۵/۱۳۹۸ شورایعالی امنیت ملی را با رعایت این موارد و الزامات تایید کردند.

پس از آغاز اجرای این سند در ایران کشورهای اروپایی و آمریکا هم لغو تحریم‌های هسته‌ای با فرازونشیب‌هایی آغاز شد. حضور شرکت‌های سرمایه گذار خارجی در کشور و ثبات نسبی اقتصادی، روزهای آرام‌تری را به مردم ایران نوید می‌داد و رشد اقتصادی ایران در حال طی کردن روند قابل قبولی بود که دونالد ترامپ به کاخ سفید راه یافت و از همان دوران بنای ناسازگاری آمریکا با این توافق بین المللی تشدید شد. شدت زیاده خواهی‌های آمریکا سرانجام در اردیبهشت ماه سال ۹۷ به اوج خود رسید و این کشور ضمن خروج از توافق هسته‌ای با ایران تحریم‌ها را البته با شدت بسیار بیشتر علیه مردم ایران بازگرداند.

اجرای نامطلوب برجام از یک طرف، و فشارهای ناشی از اعمال و تشدید تحریم‌های یک جانبه آمریکا از طرف دیگر، سبب شد که شورایعالی امنیت ملی جمهوری اسلامی یک سال پس از خروج آمریکا از برجام، در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ (۸ می ۲۰۱۹) تصمیم به کاهش گام به گام اجرای اقدامات داوطلبانه هسته ای ایران بر اساس نص و بندهای موجود در  برجام گیرد. این تصمیم در بیانیه‌ای به همتایان رییس جمهوری در کشورهای عضو برجام و نیز به نماینده عالی سیاست خارجی اتحادیه اروپا و هماهنگ کننده برجام، اعلام شد.

براساس این تصمیم، ایران از همان روز (۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸) اعلام کرد که در گام‌های ۶۰ روزه اجرای بخشی از تعهدات هسته‌ای خود را کاهش خواهد داد. در تمام بیانیههای صادر شده از سوی ایران، بارها تاکید شد که تصمیمات اتخاذ شده: الف) در چارچوب برجام و با استفاده از حقی است که بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام در واکنش به نقض آن به هریک از طرفین حاضر در قرارداد میدهد. ب) این تصمیمات به هیچ وجه به معنی خروج ایران از برجام و یا حتی نقض برجام تلقی نیست. ج) این اقدامات ایران برگشت پذیر است.

ادامه سستی اروپا و نقض پیمان آمریکا سبب شد که ایران گام های دیگری هم برای کاستن از تعهدات خود برداشته و سرانجام در گام پنجم و نهائی در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۹۸ (۵ ژانویه ۲۰۲۰) «محدودیت در تعداد سانتریفیوژها» را هم کنار بگذارد. به این ترتیب برنامه هسته ای ایران بدون هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی سازی، درصد غنی سازی، میزان مواد غنی شده، و تحقیق و توسعه ادامه یابد.

رهنمودهای رهبر انقلاب در تایید برجام

نامه تایید اجرای برجام از سوی رهبر انقلاب خطاب به رییس جمهوری نوشته شد و در بندهای مختلف آن ایشان ضمن ارائه رهنمودهایی برای حراست از منافع ملی درباره ضرورت حفظ هوشیاری دربرابر زیاده خواهی های آمریکا هم هشدارهایی دادند.

بند نخست نامه رهبری می‌تواند سرمشقی برای بسیاری از افرادی باشد که طی هفت سال گذشته دولت را به دلیل انعقاد برجام مورد شدیدترین توهین ها قرار دادند.  بندی که ایشان در آن از تمام تلاشگران حوزه دیپلماسی قدردانی کردند. در بند دوم نامه، رهبری دلیل خصومت تمام ناشدنی آمریکا با ایران را ماهیت جمهوری اسلامی دانستند و تاکید کردند: «بی شک حفظ هشیاری نسبت به نیّات خصمانه دولت آمریکا و ایستادگی‌هایی که بر اثر آن در طول مسیر مذاکرات از سوی مسئولان جمهوری اسلامی به کار رفت، توانست در موارد متعدّدی از ورود زیان‌های سنگین جلوگیری کند.»

بند سوم نامه فرمانده کل قوا شامل رهنمودها و خواست‌های ۹ گانه است که مسیر راه دولت در پنج سال گذشته بوده است. چه آن زمان که توافق هسته‌ای در حال اجرا از سوی همه کشورها بود و چه بعد از اردیبشهت ۹۷ که ترامپ از آن خارج شد. همانگونه که اشاره شد کاهش تعهدات هسته‌ای ایران یکی از مهم‌ترین اقدامات دولت در راستای عملیاتی ساختن رهنمودهای رهبری است و خروج از برجام یا هر اقدام دیگری هم در صورت تایید ایشان از سوی دولت ضرورت اجرایی خواهد یافت. به نظر می‌رسد اما با توجه به مزایای هرچند اندک برجام برای منافع ملی ایران؛ تصمیم‌گیری در این زمینه با تامل بسیاری از سوی تصمیم گیران نظام روبرو است حتی اگر غوغاسالاران هر روز بر برجام و دستاوردهای آن بتازند.

برجام قربانی زیاده خواهی‌های ترامپ

در نگاهی منصفانه به برجام می توان ضمن برشمردن معایب آن از دستاوردهای ناتمام هم سخن گفت به ویژه آنکه سالگرد تایید اجرای برجام از سوی رهبر انقلاب با لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران هم مصادف شده است و این دستاورد برجامی گرچه در هیاهوی توهین به رییس جمهور و شرایط سخت کرونایی از سوی منتقدان چندان مورد توجه قرار نگرفت اما به نظر می رسد یکی از مهم‌ترین دلایلی بود که تصمیم گیران نظام را از اتخاذ تصمیماتی شتابزده در این زمینه برحذر می‌داشت. واقعیت آن است که برجام نشان داد هم برای تامین منافع اقتصادی ایران می توانست سند قابل اتکایی باشد و هم برای کاستن از بار ایران هراسی‌ها می‌توانست به کشور کمک کند اما قربانی شدن آن در پای زیاده خواهی‌های آمریکا این امکان را از توافق بین المللی گرفت.