در روزگاری که بخش بزرگی از زندگی مردم به تلفن همراه، اپلیکیشنها و سامانههای آنلاین گره خورده، امنیت اطلاعات شخصی به یکی از مهمترین دغدغههای جوامع تبدیل شده است؛ دغدغهای که با وجود گسترش روزافزون استفاده از نرمافزار، هنوز آنگونه که باید در سطح عمومی و مدیریتی جدی گرفته نمیشود.
امروز دیگر کمتر کسی را میتوان یافت که بدون استفاده از نرمافزار زندگی کند. از خرید اینترنتی و بانکداری الکترونیک گرفته تا آموزش مجازی، شبکههای اجتماعی و حتی دریافت خدمات درمانی، همگی بر بستر نرمافزار انجام میشوند. اما در پس این سهولت و سرعت، یک تهدید جدی و خاموش وجود دارد.
ناامنی اطلاعات شخصی کاربران
اطلاعاتی مانند شماره ملی، شماره تماس، آدرس محل سکونت، تصاویر شخصی، اطلاعات بانکی و حتی موقعیت مکانی افراد، هر روز در اختیار دهها نرمافزار و سامانه قرار میگیرد؛ بدون آنکه بسیاری از کاربران بدانند این دادهها چگونه ذخیره میشوند، چه کسانی به آنها دسترسی دارند و در صورت نشت یا سوءاستفاده، چه نهادی پاسخگو خواهد بود.
نرمافزار همانقدر که میتواند زندگی را سادهتر، سریعتر و کمهزینهتر کند، در صورت ضعف امنیتی میتواند به ابزاری برای سوءاستفاده، کلاهبرداری و نقض حریم خصوصی تبدیل شود.
حملات سایبری، هک حسابهای کاربری، سرقت اطلاعات بانکی و افشای دادههای شخصی، تنها بخشی از پیامدهای بیتوجهی به امنیت نرمافزارهاست؛ اتفاقاتی که در سالهای اخیر بارها کاربران ایرانی نیز با آن مواجه شدهاند.
کارشناسان حوزه فناوری اطلاعات معتقدند بسیاری از این حوادث، نه به دلیل پیچیدگی بیش از حد حملات، بلکه بهسبب ضعف در طراحی، پیادهسازی و نگهداری نرمافزارها رخ میدهد. استفاده از کدهای غیراستاندارد، بهروزرسانینشدن سامانهها و نبود تستهای امنیتی منظم، راه نفوذ را برای مهاجمان هموار میکند.
مسئولیت مهندسان نرمافزار کجاست؟
در این میان، نقش مهندسان و برنامهنویسان نرمافزار بسیار پررنگ است. امنیت نباید یک گزینه جانبی یا مرحله پایانی پروژه باشد؛ بلکه باید از همان ابتدای تحلیل و طراحی نرمافزار مورد توجه قرار گیرد. برنامهنویسی که به اصول امنیتی بیتوجه است، تنها یک محصول ناقص تحویل نمیدهد، بلکه ممکن است امنیت و آرامش هزاران کاربر را به خطر بیندازد.
این مسئله، مسئولیتی اجتماعی برای فعالان حوزه نرمافزار ایجاد میکند. همانطور که یک مهندس عمران در قبال ایمنی یک ساختمان پاسخگوست، مهندس نرمافزار نیز در برابر امنیت دادههای کاربران مسئول است؛ مسئولیتی که گاه در سایه فشارهای اقتصادی، رقابت شدید بازار و عجله برای عرضه سریع محصول نادیده گرفته میشود.
با این حال، تمام مسئولیتها متوجه تولیدکنندگان نرمافزار نیست. کاربران نیز نقش مهمی در حفظ امنیت اطلاعات خود دارند. نصب نرمافزارهای نامعتبر، بیتوجهی به مجوزهای دسترسی، استفاده از رمزهای عبور ساده و تکراری و بیاحتیاطی در فضای مجازی، از جمله رفتارهایی است که زمینه بروز بسیاری از مشکلات امنیتی را فراهم میکند.
افزایش سواد دیجیتال شهروندان، میتواند نقش مؤثری در کاهش آسیبها داشته باشد. کاربری که بداند هر کلیک و هر مجوز دسترسی چه پیامدی دارد، با دقت بیشتری از خدمات آنلاین استفاده خواهد کرد.
در کنار نقش کاربران و برنامهنویسان، نهادهای قانونگذار و نظارتی نیز مسئولیت سنگینی بر عهده دارند. نبود قوانین جامع و شفاف در حوزه حفاظت از دادههای شخصی، یکی از ضعفهای جدی فضای دیجیتال کشور به شمار میرود. در بسیاری از موارد، پس از بروز نشت اطلاعات، نه تنها خسارت کاربران جبران نمیشود، بلکه مسئول مشخصی نیز برای پاسخگویی وجود ندارد.
تدوین قوانین الزامآور برای شرکتهای نرمافزاری، تعیین استانداردهای امنیتی و نظارت بر اجرای آنها، میتواند گامی مؤثر در جهت افزایش اعتماد عمومی به خدمات دیجیتال باشد.
امنیت؛ هزینه یا سرمایهگذاری؟
برخی کسبوکارها، امنیت نرمافزار را هزینهای اضافی و غیرضروری میدانند؛ در حالی که تجربه جهانی نشان داده بیتوجهی به این موضوع، خسارتهای مالی و اعتباری بسیار سنگینتری به دنبال دارد. از دست رفتن اعتماد کاربران، بزرگترین ضربهای است که یک شرکت یا پلتفرم دیجیتال میتواند متحمل شود؛ ضربهای که جبران آن، بسیار دشوار و زمانبر است.
در دنیایی که دادهها به سرمایهای ارزشمند تبدیل شدهاند، امنیت اطلاعات دیگر یک انتخاب لوکس نیست، بلکه ضرورتی انکارناپذیر است؛ ضرورتی که اگر امروز جدی گرفته نشود، فردا میتواند به بحرانی اجتماعی و اقتصادی تبدیل شود.
رشد شتابان نرمافزار، بدون توجه به امنیت، مسیری پرخطر است. مهندسان نرمافزار، کاربران و نهادهای مسئول، هرکدام سهمی در حفظ امنیت اطلاعات دارند. تنها با نگاه مسئولانه، آموزش مستمر و قانونگذاری مؤثر میتوان از مزایای فناوری بهرهمند شد، بیآنکه حریم خصوصی مردم قربانی پیشرفت دیجیتال شود.
