راضیه سالاری
به گزارش دریای اندیشه؛ سیستم بانکداری به عنوان یکی از ارکان حیاتی هر اقتصادی، نقش بی‌بدیلی در پویایی و سلامت جامعه ایفا می‌کند. این سیستم مالی به عنوان رابط بین منابع مالی و نیازهای اقتصادی، اگر بر اساس اصول نادرست و غیرشرعی بنا شود، می‌تواند به جای تقویت اقتصاد، آن را به بحران بکشاند. در جوامع اسلامی که تعالیم دین در تمامی ابعاد زندگی از جمله اقتصاد جاری و ساری است، بانکداری اسلامی به عنوان الگویی منطبق با اصول شریعت و عدالت اجتماعی اهمیت ویژه‌ای یافته است.
در مقابل، بانکداری ربوی که بر بهره و سود ثابت و غیرشرعی استوار است، به عنوان یک عامل مخرب در اقتصاد و جامعه شناخته می‌شود. بانکداری اسلامی، برخلاف بانکداری ربوی که بر سود ثابت و بهره‌محور است، بر پایه مجموعه‌ای از اصول اخلاقی و فقهی استوار است که ریشه در تعالیم اسلامی دارد.
یکی از اصول کلیدی این نظام مالی، منع ربا (سود بهره‌ای) است که در قرآن کریم به صراحت تحریم شده است. ربا به معنای دریافت سود اضافی بدون ارائه خدمات واقعی یا مشارکت در ریسک فعالیت اقتصادی است که در اسلام به عنوان ظلم و ستم به دیگران شناخته می‌شود.بانکداری اسلامی تلاش می‌کند تا منابع مالی را به گونه‌ای مدیریت کند که علاوه بر رعایت عدالت، از طریق مشارکت در سود و زیان به توزیع عادلانه ثروت بین افراد و بخش‌های مختلف جامعه کمک کند.
ابزارهای مختلفی مانند مشارکت مدنی (مشارکت در سود و زیان)، مضاربه (شراکت در فعالیت‌های تولیدی)، اجاره به شرط تملیک، فروش اقساطی و صکوک، به این منظور طراحی شده‌اند تا ضمن تأمین مالی، ریسک‌های اقتصادی بین بانک و مشتری به صورت عادلانه تقسیم شود.
این اصول باعث می‌شود که بانکداری اسلامی نه تنها یک سیستم مالی باشد بلکه به عنوان یک راهکار اقتصادی-اجتماعی عمل کند که هدف اصلی آن ایجاد رفاه و عدالت در جامعه است.
آسیب‌های بانکداری ربوی به جامعه
بانکداری ربوی به دلیل تکیه بر بهره ثابت و تضمین شده، به طور ذاتی با عدالت اقتصادی در تضاد است. در این سیستم، بانک به عنوان طلبکار اصلی عمل می‌کند و سود مشخصی را بدون توجه به موفقیت یا شکست فعالیت اقتصادی طلب می‌کند. این موضوع باعث می‌شود که افراد و کسب‌وکارها در زمان رکود یا زیان مالی، مجبور به پرداخت سودهای سنگین باشند که فشار مالی آنان را چند برابر می‌کند.
یکی از پیامدهای این نوع بانکداری، افزایش نابرابری اقتصادی و فقر است. بهره بالا باعث می‌شود که اقشار کم‌درآمد بیشترین آسیب را ببینند، چرا که توان بازپرداخت این بدهی‌ها را ندارند و در نتیجه وارد چرخه بدهکاری و فقر عمیق‌تر می‌شوند. این چرخه معیوب علاوه بر اینکه موجب رکود اقتصادی می‌شود، عدالت اجتماعی را نیز نقض می‌کند.همچنین، سیستم ربوی موجب افزایش تورم و ناپایداری اقتصادی می‌شود. افزایش نرخ بهره باعث افزایش هزینه‌های تولید و خدمات می‌گردد و در نهایت قیمت‌ها در بازار افزایش می‌یابد. این وضعیت به ضرر مصرف‌کنندگان نهایی، به خصوص اقشار ضعیف، تمام می‌شود.
از منظر دینی، ربا به عنوان عملی حرام شناخته شده که پیامدهای دنیوی و اخروی منفی دارد. بنابراین، ادامه فعالیت بانک‌های ربوی در جوامع اسلامی، هم از لحاظ اقتصادی و هم از نظر دینی، زیان‌بار و مردود است.یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های بانکداری اسلامی، تأکید آن بر عدالت اقتصادی است. در این نظام، سود تنها از طریق مشارکت فعال و مشروع در فعالیت‌های اقتصادی حاصل می‌شود.
بانک‌ها و مشتریان در ریسک پروژه‌ها شریک هستند و در صورت موفقیت سود و در صورت شکست، زیان را نیز تقسیم می‌کنند. این موضوع نه تنها مسئولیت‌پذیری طرفین را افزایش می‌دهد بلکه باعث می‌شود که منابع مالی به سمت فعالیت‌های واقعی و تولیدی هدایت شود.بانکداری اسلامی علاوه بر این، به دنبال حمایت از بخش‌های محروم و ایجاد فرصت‌های برابر اقتصادی است. یکی از اهداف کلیدی این نظام، کاهش فاصله طبقاتی و ایجاد رفاه عمومی از طریق توزیع عادلانه ثروت است.
بانک‌های اسلامی در پروژه‌هایی سرمایه‌گذاری می‌کنند که علاوه بر سودآوری، ارزش اجتماعی داشته باشند و به توسعه زیرساخت‌ها، اشتغال‌زایی و بهبود شرایط زندگی مردم کمک کنند.از سوی دیگر، شفافیت و اخلاق در بانکداری اسلامی بسیار مهم است. قراردادها باید روشن و بدون ابهام باشند و تمامی طرفین از حقوق و تعهدات خود آگاه باشند. این مسئله باعث کاهش تخلفات مالی، فساد و سوءاستفاده در سیستم بانکی می‌شود.اقتصاد هر جامعه‌ای زمانی می‌تواند پایدار و پویا باشد که بر پایه عدالت، شفافیت و مشارکت مردمی شکل گیرد.
بانکداری اسلامی با ایجاد سازوکاری که بر این اصول بنا شده، توانسته است به عنوان یک مدل موفق در بسیاری از کشورها مطرح شود.در کشورهای اسلامی که بانکداری اسلامی به شکل گسترده اجرا شده، مشاهده شده است که این نظام باعث
افزایش سرمایه‌گذاری‌های مولد، تقویت بخش‌های تولیدی و بهبود رفاه عمومی شده است. بانکداری اسلامی با کاهش وابستگی به منابع مالی خارجی و تمرکز بر سرمایه‌گذاری‌های داخلی، زمینه‌ساز رشد اقتصادی بومی و پایدار است.همچنین، در مقایسه با بانکداری ربوی، بانکداری اسلامی از نوسانات شدید اقتصادی و بحران‌های مالی جلوگیری می‌کند. مشارکت در سود و زیان باعث می‌شود که در زمان بحران‌ها، بانک‌ها و مشتریان با هم مواجه شوند و اقدامات مشترکی برای حفظ پایداری اقتصادی انجام دهند. این ویژگی در شرایط بحران‌های اقتصادی جهانی اهمیت فراوانی دارد.
چالش‌های پیش روی بانکداری اسلامی
با وجود تمام مزایای بانکداری اسلامی، این سیستم هنوز با چالش‌هایی روبرو است که مانع از توسعه کامل آن شده است. یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها، کمبود ابزارهای مالی متنوع و نوآورانه است که بتواند نیازهای گوناگون اقتصادی را پاسخ دهد.
علاوه بر این، قوانین و مقررات کشورهای مختلف گاهی با اصول بانکداری اسلامی ناسازگار است و این موضوع باعث مشکلات حقوقی و اجرایی می‌شود. بسیاری از قراردادهای مالی موجود نیازمند تطبیق و بازنگری هستند تا با شریعت اسلامی همخوانی داشته باشند.مسئله دیگر، نیاز به آموزش و فرهنگ‌سازی گسترده است. بسیاری از مردم و حتی برخی فعالان اقتصادی با اصول و مزایای بانکداری اسلامی آشنا نیستند و تمایل به استفاده از بانک‌های ربوی به دلیل آسانی و رایج بودن آنها بیشتر است.
بنابراین، آموزش‌های همگانی و اطلاع‌رسانی صحیح از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.برای توسعه و گسترش بانکداری اسلامی در جامعه اسلامی، نیازمند تلاش‌های هماهنگ در بخش‌های مختلف هستیم. نخست، تقویت زیرساخت‌های قانونی و تدوین قوانین جامع و منطبق با اصول اسلامی، می‌تواند محیط مناسبی برای فعالیت بانک‌های اسلامی فراهم کند.دوم، ایجاد نهادهای پژوهشی و آموزشی تخصصی در زمینه بانکداری اسلامی اهمیت زیادی دارد. این نهادها می‌توانند به توسعه ابزارهای مالی جدید، ارتقای دانش فقهی و اقتصادی و آموزش نیروهای متخصص کمک کنند.
سوم، همکاری میان نهادهای مالی، دولت و جامعه مدنی ضروری است تا فرهنگ بانکداری اسلامی در میان مردم ترویج یابد و اعتماد به این سیستم افزایش پیدا کند. اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی به مردم باعث می‌شود که بانکداری اسلامی به عنوان گزینه اول انتخاب شود
.بانکداری اسلامی به عنوان نظام مالی مبتنی بر عدالت، اخلاق و اصول شریعت، نه تنها پاسخگوی نیازهای اقتصادی جامعه اسلامی است، بلکه می‌تواند نقش مؤثری در کاهش فقر، نابرابری و ایجاد رفاه عمومی ایفا کند. در مقابل، بانک‌های ربوی که بر اساس بهره غیرشرعی فعالیت می‌کنند، از نظر دینی مردود و از نظر اقتصادی مخرب هستند و موجب ناپایداری و بحران در اقتصاد می‌شوند.توسعه بانکداری اسلامی نیازمند همکاری همه‌جانبه نهادهای مالی، قانون‌گذاران، دانشگاهیان و مردم است تا این سیستم بتواند به عنوان راهکاری پایدار و عادلانه، اقتصاد جوامع اسلامی را شکوفا سازد. با اصلاح قوانین، گسترش آموزش و نوآوری در ابزارهای مالی، بانکداری اسلامی می‌تواند به الگویی موفق برای سایر کشورها نیز تبدیل شود.
